Во овој есеј ќе се обидам да ја прикажам филозофско-идејната мисла на двајца многу значајни филозофи: Џон Лок и Шарл Луј Монтескје. Овие филозофи направиле многу значаен исчекор во конституирањето на теоријата на либерализмот и конституционализмот, како и за востановување на теоријата за поделба на власта (на законодавна, извршна и судска). Од самото ова, станува јасно колку се значајни овие две имиња за востановување на новата либерална теорија и за понатамошниот развиток на правото како наука. Затоа, во продолжение на овој есеј, ќе ги прикажам делата и идеите на овие двајца филозофи.
Џон Лок (1632-1704) е англиски филозоф и основоположник на теоријата на либерализмот и конституционализмот. За него, правото претставува израз на волјата на законодавецот, вообличена низ законското, односно позитивното право. Лок тргнува од становиштето дека позитивниот закон произлегува од позитивно-правното уставно право, чијшто извор е волјата на народот. Поаѓајќи од таа уставно-правна моќ, произлегува целокупниот уставен поредок и неговиот легитимитет.
Учењето на Лок (изложено во Две расправи за владата, 1690), ги сублимира идејата на природното право и теоријата за договорното потекло на државата, споени низ начелата за почитување на неприкосновените слободи и права на личноста, поделба на власта, правно ограничување на државната власт и владеење на правото во општествениот и политичкиот живот. (Камбовски, 2010, 109)
Во основата на своето учење Лок го зема поимот на природна состојба, онаа во која владее природниот закон кој, пак, е еднаков со разумот и ги поучува луѓето да не им штетат на другите. Со тоа што ја изразува разумноста на човековата природа, природниот закон налага мир и сигурност за целото човештво. Ова размислување на Лок, според мене, е идеалистичко, бидејќи уште од најраните почетоци на човековата цивилизација, па сѐ до денес, човекот не успеал да ја оправда оваа доверба и да покаже и докаже дека човековата природа е разумна. Во овој дел би истакнал дека природниот закон навистина ги поучува луѓето да не им штетат на другите луѓе, но дилемата што се јавува овде е колку човекот здраворазумски размислува и го почитува тој природен закон.
Според Лок, меѓу луѓето владее совршена еднаквост и слобода, токму затоа што луѓето може да прават сѐ што сакаат и не се зависни од ничија волја. Еднаквоста, во таа смисла, значи дека никој човек нема поголема моќ и поголеми права од другите луѓе. Според природниот закон од кој тргнува овој филозоф, секој човек е свој сопствен судија и извршител. Вкупноста на основните човекови права, во духот на традиционалното природно-правно барање – Дај му го секому своето – Лок ја означува како право на сопственост (т.е. право на свое, сопствено). Според законот на природата, секој човек има право на свој сопствен живот, на своја слобода и на свој имот.
Според Лок, луѓето ја напуштата првобитната природна состојба и започнуваат да живеат во политички организирано општество за да им биде уште подобро, за да обезбедат поголема правна сигурност, благосостојба и просперитет. Но, како да се изгради тоа општество? Лок наведува дека луѓето пристапуваат кон општествен договор за воспоставување на политичка власт и држава, при што главна цел на таквата определба е да се обезбедат за секоја индивидуа природните права на сопственост, односно сопственост на својот живот, слобода и имот. Со преминот од природна состојба во држава, дотогашната самозаштита на природните права се заменува со јавна заштита на правата и слободите на личноста од страна на политичката власт. Токму затоа, Лок се определил за ограничена држава, односно држава која не смее сосема да ја отстрани природната состојба и природните услови за живот.
Според Лок, луѓето почнуваат да живеат заедно во иста држава заради заемна заштита, сигурност и мирен живот, а во таа држава треба да постои независен и непристрасен авторитет, кој нема да се меша во приватно-општествениот живот на луѓето повеќе од тоа што го бараат граѓаните и кој во согласност со постоечките закони ќе ги решава евентуалните спорови помеѓу нив. Согласно ова настанува и граѓанското општество, во кое мнозинството го има главниот збор и тоа мнозинство ги донесува одлуките. Но, каде се границите на политичката власт? Според Лок, границата на политичката власт најнапред е поставена со природниот закон, потоа со односите на доверба помеѓу луѓето, а и со воспоставената согласност врз основа на т.н. општествен договор помеѓу граѓаните и оние што ја имаат власта.
Како што истакнал Лок, во интерес на самоодржување на општеството, нужно е да се ограничи власта со законите, така што законита е само онаа власт која не ги тероризира своите граѓани. Во врска со ова, би истакнал дека Лок изразил радикален став дека владата има морална обврска да им служи на луѓето, односно тоа да го прави преку заштита на животот, слободата и имотот на своите граѓани. Тој го афирмирал и објаснил принципот на проверка и рамнотежа (checks and balances) за ограничување на власта. Лок ја фаворизира репрезентативна власт и владеењето на правото, а е жесток критичар на тиранијата. Ставот на Лок е дека кога владата ги крши правата на поединецот, луѓето можат легитимно да се бунтуваат против таа власт. Според ова, теоријата на општествениот договор не е само основа за конституирање на државата, туку и за договорно обусловениот карактер на нејзиното дејствување: врз база на договорот со граѓаните се воспоставуваат заемни права и обврски на две договорни страни, а не еднострано апсолутно право на државата. Затоа, според Лок, уставот и правото треба да содржат правни гаранции за да не дојде до пречекорување на државната власт!
За политичката власт да не се претвори во апсолутна сила, која ќе биде олицетворена во едно лице или во еден орган, неопходно е да се воспостави принцип на поделба на власта. Лок предлагал власта да се подели на законодавна, извршна и федеративна (здружување во сојузи на држави). Според Лок, врховна власт треба да биде законодавната власт и таа треба да ги усвојува законите. Меѓутоа, врховноста на законодавната власт не значи дека таа е слободна произволно да може да прави што сака! Понатаму истакнува овој филозоф, извршната власт треба да ѝ е подредена на законодавната власт и оваа власт треба да го обезбеди почитувањето на законите. Извршната власт, освен обезбедувањето на мир и сигурност, како јавни добра, нема друга цел.
Изведувајќи ги правата на поединците од природниот закон, Лок смета дека позитивните закони претставуваат само зацврстување и целосна гаранција за природните закони. Природните закони се оправдани само доколку се орудие на слободата, а не средство за нејзино ограничување, и само во мерата во која му служат на општото добро. Природното право е извор на правото и на поредокот, а врз него е засновано и народното право. Над заедницата стои силата на народот која го детерминира државниот и правниот поредок, а зад државниот и правниот поредок стои авторитетот на природното право. (Камбовски, 2010, 110)
Според Лок, природното право е основа на уставот, а уставот е основа на законодавната власт, која е највисока власт во една држава. Лок истакнува и дека законодавната власт стои и над судската власт и над обичајното право, но не и над природното право. Со оваа негова констатација, Лок го истакнува природното право како рационално право кое е над државата!
Шарл Луј Монтескје (1689-1755) е француски почитички филозоф, правник и писател кој живеел во периодот на просветителството. Негово најважно капитално дело е „За духот на законот“. Во ова дело Монтескје пишува за поделба на власта на законодавна, извршна и судска. Со ова, Монтескје станува творец на т.н. теорија за поделба на власта, на која денес се базира граѓанската демократија.
Основен предмет на неговите филозофско-правни погледи е политичката слобода, која е услов за справедливи закони и за организација на државата. Според него, правото е раководено од идејата за правда, која е вечна и не зависи од човековите конвенции! Во општеството, правдата е плод на добродетелта, а не на законот; од законите не може да се очекува дека ќе остварат справедливост. Тие само може да се приближат кон таа идеја, но отворено е прашањето: врз кој критериум може да се утврди таквото приближување? Секое општество треба да го бара одговорот поаѓајќи од историските, социјалните, државните и економските односи кои законодавецот мора да ги уважува. Правото и законот треба да се сместат и да се разберат во рамките на културниот поредок на општеството! (Камбовски, 2010, 111)
Монтескје, разликува три вида на владеење, и тоа: република, монархија и деспотство. Разликата помеѓу нив ја објаснува со диференцирање помеѓу принципот и природата на власта. Меѓу природата на власта и начелата на власта, разликата се состои во тоа што нејзината природа е она што ја прави таква каква што е, додека, пак, нејзиното начело е она што таа всушност е во реалноста. Природата на власта го одредува обликот на владеење, т.е. го одредува степенот до кој политичките права му се признаваат на населението. Тоа варира во зависност од тоа кој е суверен – дали таквата моќ е во рацете на републиката или им припаѓа на сите (демократија), или таквата моќ се наоѓа само кај дел од луѓето (аристократија), во монархијата суверенитет се олицетворува во личноста на владетелот, а во деспотизмот е облик на владеење во кој власта му припаѓа само на еден поединец, притоа без постоење на закони и ограничувања, во согласност со каприциозната волја на владетелот.
Начелото на владеење е она на што се базира власта, она што го прави општеството хармонично, тоа се внатрешните карактеристики на луѓето и нивните напори да се постигне прифатлив моралниот поредок во одредена форма на државата во која живеат, на пример, монархијата се потпира на честа на поданиците; деспотизмот опстојува заради стравот на поданиците, а граѓанската доблест е принципот на републиката, што не значи дека сите луѓе се обдарени со оваа доблест, туку републиката постои само ако има доблест кај нејзините граѓани.
Монтескје верува дека постојат надворешни причини кои влијаат на владеењето, а во прв ред тоа се животната средина, потоа религијата, обичаите и меѓусебните односи на овие елементи. Пред сѐ, постои влијанието на природните (географските) фактори: климата и земјиштето, на пример, англиската клима создава кај населението нестабилност на духот и неподготвеноста да се потчинат на самоволие; азискиот воздух, пак, доведува до физичка и духовно инерција. Освен овие природни, постојат и социјални фактори: трговија, комуникација, форми на сопственост и размена. Религијата е исто така важен фактор – исламската религија поттикнува појавата на деспотизам; католицизмот поттикнува апсолутна монархија; а протестантизмот поттикнува демократска република. Со текот на времето слабее на важноста на природните и расте важноста на социјалните фактори. Од ова следува дека е можно свесно да се создава духот на народот, а особено државното уредување да го поттикнува или запира напредокот на нацијата.
Во делото „За духот на законот“ , Монтескје пишува дека законите се нужно поврзани со природата на нештата, односно тој прави разлика помеѓу: Божјите закони, законите кои владеат во природата и законите кои се воспоставени меѓу луѓето. Понатаму, продолжува Монтескје, како суштество, во физичка смисла на зборот, човекот се управува според природните закони, како и сите други природни битија, но како раумно суштество кое постапува според своите сопствени побуди, човекот непрекинато им се потчинува и ги повредува и природните и менливите човекови закони.
Монтескје сметал дека човекот не е агреивен, туку, напротив, тој е слаб и плашлив и настојува да живее во мир со другите. По здружувањето на луѓето во општеството, тие го стекнуваат сознанието за сопствената слабост, што ги тера да воспостават закони со кои ќе си обезбедат мир и сигурност. Законите ги уредуваат односите меѓу државите, односите меѓу власта и граѓаните и односите меѓу самите граѓани, а имаат секогаш и определена социјална функција.
Својата релативизирана претстава за законите, Монтескје ја поврзува со системот на владеење и со државната форма – република, монархија и деспотија или тиранија, од кои првите се засновани врз правото, додека третата не. Проучувајќи ги предностите на различни системи од аспект на човековата слобода, Монтескје истакнува дека секогаш е подобар оној кој ја остварува својата цел со што помалку принуда и строги казни. (Види: Монтескје, Персиски писма, 1721)
Монтескје го застапувал мислењето дека решавачко влијание врз законите имаат природата и принципите на власта, востановена во граѓанската состојбана општеството. Несомнено е дека под влијание на Џон Лон и англискиот конситуционализам чиј основоположник е тој, Монтескје ја развил својата теорија за поделба на власта. Интересна е максимата на Монтескје од којашто тргнува, а таа гласи „власта ја запира власта“. Тргнувајќи оттука, вели Монтескје, власта треба да се дели за законодавна, извршна и судска. Во делото „За духот на законот“, Монтескје вели дека нема слобода ако законодавната и извршната власт е концентрирана во иста личност, и ако судската власт не е раделена и од законодавната и од извршната власт. Ако судската власт е соединета со законодавната, власта врз животот и слободата на граѓните би станала арбитрарна, зашто судијата би имал власт на прогонител. Ова учење на Монтескје подоцна станува идеолошка основа за политичкиот либерализам, кој најдобро се изразува низ лозунгот: „Слободата е право да се прави сѐ што е допуштено со законите!“.
Истражувајќи го односот меѓу законот и слободата, Монтескје разликува два вида закони: закони кои востановуваат политичка слобода во нејзиниот однос со државната власт; и закони кои востановуваат политичка слобода во нејзиниот однос со граѓанинот, на тој начин развивајќи ги и институционалниот и персоналниот аспект на политичките слободи. Политичката слобода во односите кон граѓанинот (личниот аспект на слободата) се состои во неговата сигурност, за чие обезбедување особено се важни казненото законодавство и правосудството: ако не е гарантирана пресумпцијата на невиност на граѓаните, не е гарантирана ни слободата! (Камбовски, 2010, 113)
Автор: м-р Илија Јованов
Библиографија:
- Владо Камбовски, Филозофија на правото, Скопје: МАНУ, 2010 година;
- Жан-Жак Русо, Општествен договор или принципи на политичкото право, Скопје: Ѓурѓа, 2013 година;
- Монтескје, За духот на законот, Комерцијална Прес, 1961 година;
- Монтескје, Персиски писма (Lettres persanes), 1721 година, достапни на: http://www.gutenberg.org/files/30268/30268-h/30268-h.htm
Comments
Post a Comment